Янгиликлар

20 декабр
2022

Intellektual mulk va axborot texnologiyalari huquqi fakulteti talabasi

Intellektual mulk va axborot texnologiyalari huquqi fakulteti talabasi

Oybek Buriyev

Yuqori Chirchiq tuman adliya bo`limi boshlig`i

Jahongir Zokirov

Yuqori Chirchiq tuman adliya bo`limi yetakchi maslahatchisi

2001-yil 23-noyabrdagi Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Kiberjinoyatchilikka qarshi qarshi kurashish bo’yicha Budapesht konvensiyasinining standartlarini O’zbekistonda implementatsiya qilish muammolari mavzusiga bag’ishlangan tahliliy material.

Biz raqamli dunyoda yashayapmiz, hayotimizni internetsiz, virtual olamsiz tasavuur eta olmaymiz. Ma'lumotni saqlash yoki ma'lumotlarga kirish bo'ladimi, biz bunday ishlarni bajarish uchun internetdan yordam so'raymiz. Virtual olamni dunyoga tobora ortib borayotgan aralashishi bizni kiber tahdidlarga moyil qilmoqda. Hech shubha yo'qki, kiber jinoyatlar eksponensial sur'atda o'sib bormoqda. Internetda foydalangan holda jinoyatchilar yoki xakerlar internet foydalanuvchilarining shaxsiy ma’lumotlariga kirib, ulardan o‘z manfaati uchun foydalanmoqda, tovlamachilik, firibgarlik kabi jinoyatlarni virtual olamda sodir etishmoqda[1].

Statistik ma’lumotlarga ko’ra, o'tgan davr mobaynida global sanoatning 85 foizi fishing va ijtimoiy muhandislik kiberhujumlarini boshdan kechirdi[2]. Vaqt o'tishi bilan kiber hujumlar soni maksimal darajada ortib bormoqda. Innovatsion texnologiyalar va kibermexanizmlarning kiritilishi bilan internet jinoyatchilari har qachongidan ham kuchliroq bo'lib bormoqda. Ular doimiy ravishda internet olamiga hujum qilib, maxfiy ma'lumotlarni buzmoqda.

Kiberjinoyatchilar doimo oson yondashuvlar orqali katta pul ishlash yo'llarini izlaydilar. Ularning asosiy maqsadlari cheksiz miqdordagi maxfiy ma'lumotlarga ega bo'lgan transmilliy kompaniyalar va boy biznesmenlardir. Agar biz o'ylab ko'rsak, bizni internetga yaqinlashtiradigan har qanday narsa bizni kiberhujumlarga duchor qilishi mukin.

Hozirda jahon amaliyotida kiber hujumlarning, jinoyatlarning quyidagi bir necha turlari mavjudir:

elektron pochta va internetdan foydalangan holda firibgarlik;

raqamli identifikatsiyani o'g'irlash; (o'g'irlash va shaxsiy ma'lumotlardan foydalanish);

to'lov kartasi ma'lumotlarini va boshqa moliyaviy ma'lumotlarni o'g'irlash;

korporativ ma'lumotlarni o'g'irlash va qayta sotish;

kiber shantaj (hujum tahdidi ostida pul undirish);

ransomware hujumlari (kiber shantajning bir turi);

cryptojacking (boshqa odamlarning resurslaridan foydalangan holda kriptovalyutani qazib olish);

kiber-josuslik (hukumat yoki korporativ ma'lumotlarga ruxsatsiz kirish);

tarmoqni buzish uchun tizimlarning buzilishi;

mualliflik huquqining buzilishi;

noqonuniy qimor o'yinlari;

taqiqlangan tovarlarning onlayn savdosi;

bolalar pornografiyasini ta'qib qilish, ishlab chiqarish yoki saqlash kabi turlari hozirda ommaga ma’lum hamda rivojlanib bormoqda[3].

Kiberjinoyat har doim quyidagilardan kamida bittasini o'z ichiga oladi: viruslar yoki boshqa zararli dasturlardan foydalangan holda komputerlarga hujum qilish maqsadida jinoiy faoliyatni amalga oshirish; boshqa jinoyatlarni sodir etish uchun komputer tizimlaridan noqonuniy foydalanish; maqsadlari komputerlarga hujum qilish boʻlgan kiberjinoyatchilar ularga zarar yetkazish yoki oʻchirish, maʼlumotlarni oʻchirish yoki oʻgʻirlash uchun ularga zararli dasturlarni yuqtirishi kabi usullardan foydalanib sodir etilishi mumkin. Shuningdek, kiberjinoyatchilarning maqsadi DoS hujumi (xizmatni rad etish hujumi) bo'lishi mumkin, buning natijasida kompaniya foydalanuvchilari yoki mijozlari veb-sayt, komputer tarmog'i yoki dasturiy ta'minot xizmatlaridan foydalana olmaydi.

Komputerlardan boshqa jinoyatlarni sodir etishda foydalaniladigan kiberjinoyatlar kompyuterlar yoki kompyuter tarmoqlari yordamida zararli dasturlar, taqiqlangan maʼlumotlar yoki tasvirlarni tarqatishga qaratilgan boʻlishi mumkin. Ko'pincha kiber jinoyatchilar bir vaqtning o'zida kompyuterlardan foydalanadilar va ularga hujum qilishadi. Masalan, ular birinchi navbatda virusli kompyuterlarga hujum qilishlari va keyin ularni tarmoq bo'ylab zararli dasturlarni tarqatish uchun ishlatishlari mumkin. Ba'zi mamlakatlarda kiberjinoyat tasnifi boshqa, uchinchi toifani o'z ichiga oladi: kompyuterdan jinoyat sodir etishda yordam sifatida foydalanish kabi. Masalan, kompyuterda o'g'irlangan ma'lumotlarni saqlash orqali kiberjinoyatchi firibgarlik, tovlamachilik qilib kiber hujum qurbonlaridan pul undirishi, boshqa vositalarni talab qilishi mukin.

Hozirda kiber hujumlarning eng samarali usuli sifatida zararli dastur hujumlari hisoblanmoqda. Bunday holda, kompyuter tizimi yoki tarmog'i kompyuter virusi yoki boshqa zararli dastur bilan zararlangan bo'ladi. Shundan so'ng, kiber jinoyatchilar kompyuterdan maxfiy ma'lumotlarni o'g'irlash, ma'lumotlarni buzish va boshqa jinoiy harakatlarni amalga oshirish uchun foydalanishlari mumkin.

Ushbu turdagi kiberjinoyatlarning mashhur namunasi 2017-yilning may oyida WannaCry ransomware dasturidan foydalangan holda global kiberhujumdir. Bunday dasturlar kiberjinoyatchilarga garovga olingan ma'lumotlar yoki qurilmalar uchun to'lov talab qilish imkonini beradi. WannaCry Microsoft Windows operatsion tizimida ishlaydigan kompyuterlardagi zaiflikdan foydalangan. O‘shanda 150 ta mamlakatdagi 230 000 ta kompyuter to‘lov dasturidan zarar ko‘rgan. Kiberjinoyatchilar qurbonlari o‘z fayllariga kirish huquqini yo‘qotdilar va kirish huquqini tiklash uchun bitkoinlarda to‘lov talab qilingan xabarni oldilar[4].

O’zbekistonda ham virtual olamdagi jinoyatlar kundan kunga oshib borayotganiga guvoh bo’lmoqdamiz. Ma’lumotlarga ko’ra, yurtimizda 25 mln nafardan ortiq internet foydalanuvchilari mavjud. Mamlakatamizda ham internet bilan foydalanish, kiberjinoyatchilik bo’yicha doimiy ravishda tadqiqotlar olib boriladi. O‘tkazilgan tahlil natijalari bugungi kunda mamlakatda kiberjinoyatchilikning o‘sish tendensiyasi kuzatilayotganidan dalolat bermoqda.

So‘nggi 3 yilda kiberjinoyatlar soni bir necha baravarga oshib ketgan. Jumladan, kiberjinoyatchilikning bir qator turlari sodir bo‘layotgani kuzatilmoqda. Ular quyidagicha:

· firibgarlar plastik karta foydalanuvchilariga kelgan SMS-xabarnomadagi kodlarni to‘lovni amalga oshirish, yutuqni berish kabi bahonalar orqali egallab, undagi mablag‘larni o‘zlashtirishi;

· shaxsiy ma’lumotlarni egallash va ularni oshkor qilish bilan qo‘rqitib tovlamachilik qilishi (kibertovlamachilik);

· ijtimoiy tarmoqda zo‘rlik ishlatish bilan qo‘rqitishi, haqorat, suitsid holatlari (kiberbulling) va boshqalar hozirda yurtimizdagi kiberjinoyatlarning oshib borayotgan turlari hisoblanadi[5]. Ushbu holatlar milliy qonunchilikni takomillashtirish, davlat tomonidan huquqiy tizimda xalqaro huquqiy normalar ustuvorligini tan olish prinsipi asosida tegishli xalqaro huquqiy normalarga milliy huquq tizimini moslashtirish, ularning mazmunini singdirish hamda kiberjinoyatchilikni oldini olishga qaratilgan xalqaro konvensiya, shartnomalarga qo’shilishni taqozo etmoqda.

Shunday konvensiyalardan biri 2001-yil 23-noyabrdagi Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Kiberjinoyatchilikka qarshi qarshi kurashish bo’yicha Budapesht konvensiyasidir. Konvensiya internet va boshqa kompyuter tarmoqlari orqali sodir etilgan jinoyatlar to'g'risidagi birinchi xalqaro shartnoma bo'lib, ayniqsa mualliflik huquqining buzilishi, kompyuter bilan bog'liq firibgarlik, bolalar pornografiyasi va tarmoq xavfsizligini buzish bilan bog'liq jinoyatlarni oldini olishga qaratilgan shartnomaddir. Shuningdek, u kompyuter tarmoqlarini qidirish va ushlash kabi bir qator vakolatlar va protseduralarni o'z ichiga oladi.

Kiberjinoyatlar toʻgʻrisidagi konvensiya (shuningdek, Kiberjinoyatlar toʻgʻrisidagi Budapesht konvensiyasi yoki Budapesht konvensiyasi sifatida ham tanilgan) milliy qonunlarni uygʻunlashtirish, tergov usullarini takomillashtirish va davlatlar oʻrtasidagi hamkorlikni oshirish orqali internet va kompyuter jinoyatlarini (kiber jinoyatlar) hal qilishga qaratilgan birinchi xalqaro shartnomadir[6].

Konvensiya va uning tayyorlangan hisoboti Yevropa Kengashi Vazirlar Qoʻmitasi tomonidan 2001-yil 8-noyabrdagi 109-sessiyasida qabul qilingan. 2001-yil 23-noyabrda Vengriya poytaxti Budapeshtda imzolash uchun chaqirilgan va 2004-yil 1-iyuldan boshlab kuchga kirgan. 2020-yil dekabr holatiga koʻra, 65 davlat konvensiyani ratifikatsiya qilgan, yana toʻrtta davlat konvensiyani imzolagan, ammo uni ratifikatsiya qilmagan ko’rishimiz mumkin.

Konvensiya internet va boshqa kompyuter tarmoqlari orqali sodir etilgan jinoyatlar toʻgʻrisidagi birinchi xalqaro shartnoma boʻlib, ayniqsa mualliflik huquqining buzilishi, kompyuter bilan bogʻliq firibgarlik, bolalar pornografiyasi, nafrat jinoyatlari va tarmoq xavfsizligini buzish bilan bogʻliq jinoyatlarga xalqaro tartibda kurasishga kelishuv deb hisoblashimiz mumkin. Shuningdek, u kompyuter tarmoqlarini qidirish, topish, qoʻlga kiritish va qonuniy ravishda jazolash kabi bir qator vakolatlar va tartiblarni oʻz ichiga oladi.

Uning muqaddimada bayon etilgan asosiy maqsadi jamiyatni kiberjinoyatlardan himoya qilishga qaratilgan umumiy jinoiy siyosatni olib borish, ayniqsa tegishli qonun hujjatlarini qabul qilish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishdan iborat.

Konvensiya asosan quyidagilarga qaratilgan:

kiberjinoyatchilik sohasidagi jinoyatlarning milliy jinoiy-moddiy-huquqiy elementlarini va ular bilan bogʻliq qoidalarni uygʻunlashtirish;

milliy jinoyat-protsessual qonunchiligiga bunday jinoyatlarni, shuningdek, kompyuter tizimi yordamida sodir etilgan boshqa huquqbuzarliklarni yoki ularga tegishli elektron shakldagi dalillarni tergov qilish va jinoiy javobgarlikka tortish uchun zarur boʻlgan vakolatlarni taʼminlash;

xalqaro hamkorlikning tez va samarali rejimini yaratish kabi ustuvor maqsadlarni ustuvor vazifa qilib qo’ygan.

Konvensiyada quyidagi jinoyatlar belgilangan: noqonuniy tizimga kirish, noqonuniy qoʻlga olish, maʼlumotlarga aralashuv, tizimga aralashuv, qurilmalardan notoʻgʻri foydalanish, kompyuter bilan bogʻliq qalbakilashtirish, kompyuter bilan bogʻliq firibgarlik, bolalar pornografiyasi bilan bogʻliq huquqbuzarliklar, mualliflik huquqi va qoʻshni huquqlar bilan bogʻliq huquqbuzarliklardir.

Shuningdek, u saqlangan maʼlumotlarni tezkor saqlash, trafik maʼlumotlarini tezkor saqlash va qisman oshkor qilish, ishlab chiqarish tartibi, kompyuter maʼlumotlarini qidirish va olib qoʻyish, trafik maʼlumotlarini real vaqt rejimida yigʻish va kontent maʼlumotlarini qoʻlga kiritish kabi protsessual huquqiy masalalarni belgilaydi.

Bundan tashqari, Konvensiyada saqlanadigan kompyuter maʼlumotlariga oʻzaro yordamni talab qilmaydigan transchegaraviy kirishning maʼlum bir turi toʻgʻrisidagi qoida mavjud (rozilik bilan yoki hamma uchun mavjud boʻlganda) va tezkorlikni taʼminlash uchun 24/7 tarmoqni oʻrnatishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, shartlar va kafolatlar sifatida Konvensiya inson huquqlari va erkinliklarini, shu jumladan Inson huquqlari toʻgʻrisidagi Yevropa konvensiyasi , Fuqarolik va siyosiy huquqlar toʻgʻrisidagi xalqaro pakt va boshqa amaldagi inson huquqlari boʻyicha xalqaro hujjatlardan kelib chiqadigan majburiyatlardan kelib chiqadigan huquqlarni munosib himoya qilishni taʼminlashni talab qiladi va mutanosiblik tamoyilini oʻz ichiga oladi[7].

Konvensiya Yevropa va xalqaro ekspertlarning toʻrt yillik mehnati mahsulidir. U kompyuter tarmoqlari orqali irqchilik va ksenofobiya tashviqotining har qanday nashrini jinoiy tuhmat toʻgʻrisidagi qonunlarga oʻxshash jinoiy javobgarlikka tortuvchi qoʻshimcha protokol bilan toʻldirildi. Hozirda konvensiya doirasida kiberterrorizm ham oʻrganilmoqda.

Budapesht konvensiyasi umumiy standartlar belgilab olgan bo’lib, Budapesht konvensiyasi jinoiy adolat to'g'risidagi shartnoma ham hisoblanadi va u davlatlarga (i) kompyuterlarga qarshi va ular orqali qilingan hujumlar ro'yxatini jinoiylashtirishni; (ii) kiberjinoyatlarni tergov qilish va har qanday jinoyatga oid elektron dalillarni ta'minlashni yanada samaraliroq qilish va qonun ustuvorligi kafolatlarini ta'minlash uchun protsessual huquq vositalari; va (iii) kiberjinoyat va elektron dalillar bo'yicha xalqaro politsiya va sud hamkorligini taqdim etadi.

Konvensiyab uni amalga oshirishga va hamkorlik qilishga tayyor bo'lgan har qanday davlat qo'shilishi uchun ochiqdir. Konvensiyaning 15 yilligini nishonlagan 2016 yil noyabriga kelib, 50 ta davlat (Yevropa davlatlari, shuningdek, Avstraliya, Kanada, Dominikan Respublikasi, Isroil, Yaponiya, Mavrikiy, Panama, Shri-Lanka va AQSh) ishtirokchi bo'ldi. Dunyoning barcha mintaqalaridan yana 17 nafari uni imzolagan yoki qo'shilishga taklif qilingan[8].

Hozirda soni 67 ta boʻlgan ushbu davlatlar oʻnta xalqaro tashkilot (masalan, Hamdoʻstlik Kotibiyati, Yevropa Ittifoqi, INTERPOL, Xalqaro elektraloqa ittifoqi, Amerika davlatlari tashkiloti, BMTning Narkotiklar va jinoyatchilik boʻyicha boshqarmasi va boshqalar) aʼzo sifatida ishtirok etadilar va Kiberjinoyatlar bo'yicha konventsiya qo'mitasidagi kuzatuvchilariga aylanishi mumkin. Ushbu Qo'mita ahdlashuvchilar tomonidan Konvensiyaning bajarilishini baholaydi va Konvensiyani yangilab turadi. Hozirgi sa'y-harakatlar huquqni muhofaza qilish organlarining bulutli serverlardagi elektron dalillarga kirishiga oid yechimlarga qaratilgan.

Mamlakatimizda ham kiberjinoyatchilikni oldini olish, kiber xavfsizlik tizimlarini rivojlantirish uchun salmoqli ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Kiber xavfsizlikni rivojlantirish maqsadida “Kiberxavfsizlik markazi” DUK tashkil etildi, “Kiberxavfsizlik toʼgʼrisida”gi qonun hamda Prezidentimizning 2018-yil 19-fevraldagi “Аxborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi Farmoni Hukumatimiz tomonidan raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish boʼyicha muhim chora-tadbirlar ishlab chiqilishiga va hayotga tatbiq etilishiga asos boʼldi. Raqamli maʼlumotlarni boshqarishda axborot xavfsizligini taʼminlash muhim omil sanaladi. Bunda asosiy eʼtibor raqamli maʼlumotlarga ruxsatsiz kirish, ularni axborot vositachilaridan himoya qilgan holda xavfsizligini taʼminlash va axborotlar uzatishning soddaligini taʼminlashga qaratilishi lozim.

Mamlakatimiz raqamlashtirish asriga ishonch bilan qadam qoʼydi va bunga hukumat tomonidan qaratilayotgan eʼtibor asos boʼla oladi. Doimiy tarzda amalga oshirilayotgan internet tezligi va sifatini oshirish, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnalogiyalarini hayotimizga tadbiq qilish, axborotlashtirish tizimlarini takomillashtirish bilan birgalikda, hukumat alohida eʼtiborni kiberxavfsizlik sohasiga ham qaratmoqda. “Kiberxavfsizlik markazi” davlat unitar korxonasi yurtimizda kiber muhitni xavfsiz va sogʼlomligini taʼminlash, axborotlashtirish tizimlarini doimiy va uzluksiz ishlashini qoʼllab quvvatlash, va zararli kiber hujumlardan himoya qilish uchun oʼz oldiga bir qator maqsad va vazifalarni qoʼygan.

Oʼrnatilgan maqsad va vazifalarni toʼlaqonli bajarish uchun Markaz tomonidan milliy internet segmentida axborot va kiberxavfsizlik hodisalarini doimiy monitoring qilib borish yoʼlga qoʼyilgan. Ushbu normativ-huquqiy hujjatlardagi asosiy maqsadlar:

• axborot kommunikatsiya texnologiyalari tizimini zamonaviy kibertahdidlardan himoya qilish, turli darajadagi tizimlar uchun kiberxavfsizlik bo‘yicha zamonaviy mexanizmlarni joriy etish;

• kiberxavfsizlikni ta’minlash sohasida davlat organlari, korxona va tashkilotlarning huquqlari

• va majburiyatlarini belgilash, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish; ushbu sohadagi normativ-huquqiy hujjatlarni unifikatsiyalash nazarda tutilishi;

· kiberxavfsizlik sohasidagi vakolatli davlat organi, uning huquq va majburiyatlari;

· davlat organlari va tashkilotlari axborot tizimlari va resurslarining kiberxavfsizligini ta’minlash bo‘yicha talablarni belgilash;

· kompyuter hodisalariga javob berish – tahdidlarni aniqlash, hujumlar va ularning oqibatlarini aniqlash va oldini olish, ularning oqibatlarini bartaraf etish;

· CeRT (kompyuter hodisalariga javob berish markaz)larning samarali ishlashini ta’minlash;

· muhim axborot infratuzilmasi obektlarining ahamiyatliligi darajasi bo‘yicha me’yoriy huquqiy bazani shakllantirish;

· muhim axborot infratuzilmasi obektlari va sub’yektlari kiberxavfsizlikni ta’minlashiga doir talablar hamda huquq va majburiyatlari;

· shuningdek, milliy kiberxavfsizlik sohasini rivojlantirish bo‘yicha huquqiy bazani yaratish – mutaxassislar tayyorlash, dasturiy ta’minotlar yaratish nazarda tutilgan.

“Kiberxavfsizlik toʼgʼrisida”gi qonunda esa axborot kommunikatsiya va texnologiyalari tizimini zamonaviy kibertahdidlardan himoya qilish, turli darajadagi tizimlar uchun kiberxavfsizlik boʼyicha zamonaviy mexanizmlarni joriy etish, mazkur sohada davlat organlari, korxonalar va tashkilotlarning huquqlari va majburiyatlarini belgilash, ularning faoliyatini muvofiqlashtirish kabilar aks etishi kutilmoqda. Yurtimizda olib borilayotgan barcha islohotlar zamirida xalqimizga qulayliklar yaratish maqsadi yotibdi. Kiberxavfsizlikni taʼminlashga alohida eʼtibor qaratilishi raqamli imkoniyatlardan ishonchli va xavfsiz tarzda foydalanishga zamin boʼlib kelmoqda. Iqtisodiyotning barcha sohalarini raqamlashtirish jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv, dunyo bozorida oʼz oʼrniga ega boʼlish, iqtisodiy ravnaq topish, aholiga qulayliklar yaratish imkoniyatini beradi.

Quvonarlisi, bu mamlakatimizda asosiy kun tartibidagi masala hisoblanmoqda. Raqamlashtirish borasida Oʼzbekiston dadil odimlar bilan ildamlamoqda. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni faol rivojlantirish, barcha tarmoqlar va sohalarda, eng avvalo, davlat boshqaruvi, taʼlim, sogʼliqni saqlash va qishloq xoʼjaligida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish boʼyicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.

Qachonki koʼplab maʼlumotlar raqamli formatga oʼtkazilsa, elektron koʼrinishda saqlansa, shundagina axborot va kiberxavfsizlik masalasi dolzarblik kasb etadi. Davlatimiz rahbari tomonidan axborot xavfsizligini taʼminlash sohasi mutaxassislariga shunday talab qoʼyilganki, ular bu borada roʼy bergan noxush hodisalarni oʼrganishlari va bartaraf etishlari emas, balki bunday holatni oldindan koʼra bilishlari, yaʼni oldini olishga xarakat qilishlari kerak.

Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi 2001-yil 23-noyabrdagi Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Kiberjinoyatchilikka qarshi qarshi kurashish bo’yicha Budapesht konvensiyasinining standartlarini O’zbekistonda implementatsiya qilish masalasini ko’rib chiqilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. Konvensiyaga qo’shilish mumkin hamda u barcha mamlakatlar uchun ochiqdir. Konvensiya qoidalariga ko’ra, Konvensiya kuchga kirgandan keyin Yevropa Kengashi Vazirlar Qo'mitasi maslahatlashuvlar va Konvensiya ishtirokchi-davlatlarining bir ovozdan roziligidan so'ng Yevropa Kengashiga a'zo bo'lmagan har qanday davlatni ushbu Konvensiyaga qo'shilish uchun uni ishlab chiqishda ishtirok etmagan bo’lsa ham taklif qilishi mumkin. Bunday qaror Yevropa Kengashi Nizomining 20.d-moddasida nazarda tutilgan ko‘pchilik ovoz bilan, Vazirlar Qo‘mitasiga a’zo bo‘lish huquqiga ega bo‘lgan Ahdlashuvchi Tomonlar vakillarining bir ovozdan roziligi bilan qabul qilinadi[9].

Shuningdek, Konvensiya 1-bandga muvofiq, Konvensiyaga qo'shilgan har qanday davlatga nisbatan Konvensiya Bosh kotibga saqlash uchun topshirilgan kundan keyin uch oylik muddat o'tgandan keyingi oyning 1-kunida kuchga kiradi.

Konvesniya a’zo mamlakatlarga ba’zi hamkorlik bilan bog’liq majburiyatlarni vujudga keltiradi. Masalan, Tomonlar qoidalariga muvofiq, jinoyat ishlari bo‘yicha xalqaro hamkorlik to‘g‘risidagi tegishli xalqaro hujjatlarni, yagona yoki o‘zaro qonunchilikka asoslangan kelishilgan kelishuvlarni va ichki qonunchilikni qo‘llash orqali to‘liq hajmda hamkorlik qiladilar, tergov yoki sud jarayoni, kompyuter tizimlari va ma'lumotlari bilan bog'liq jinoiy huquqbuzarliklar bo'yicha jinoiy ish qo'zg'atish yoki jinoiy huquqbuzarlik dalillarini elektron shaklda to'plash kabi huquqiy yordamlarni amalga oshiradi. 2001-yil 23-noyabrdagi Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Kiberjinoyatchilikka qarshi qarshi kurashish bo’yicha Budapesht konvensiyasinining standartlarini O’zbekistonda implementatsiya qilish uchun hukumat milliy axborot xavfsizligini rivojlantirish, xalqaro mamlakatlar so’rovlariga va konveniya bo’yicha yordamlarni o’z vaqtida amalga oshirish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. Ahdlashuvchi tomonlar kiberjinoyatchilarga vaaqtinchalik choralar ko’rish bilan bog’liq, tergov vakolatlari bilan bog’liq yordamlar bo’yicha o’zaro so’rovlar yuborishi huquqiga ega bo’ladi.

Lekin, 2001-yil 23-noyabrdagi Yevropa Kengashi tomonidan qabul qilingan Kiberjinoyatchilikka qarshi qarshi kurashish bo’yicha Budapesht konvensiyasi muammoli jihatlari ham mavjud. Ba’zi mamlakatlar rasmiy vakillari Kiberjinoyatchilik bo‘yicha Budapesht konvensiyasini eskirgan deb hisoblashini bildirishgan.

Rossiya Tashqi ishlar vazirligining yangi chaqiriqlar va tahdidlar departamenti direktori Ilya Rogachevning so‘zlariga ko‘ra, kelishuvda ko‘plab kamchiliklar mavjud. “Budapesht kiberjinoyat konvensiyasi eskirgan va qayta ko'rib chiqilishi kerak”. Bu haqda 4-dekabr kuni Rossiya tashqi ishlar vazirligining yangi chaqiriqlar va tahdidlar departamenti direktori Ilya Rogachev Internet boshqaruvi bo‘yicha IV Jahon konferensiyasida so‘zlagan nutqida ma’lum qildi[10].

Yevropa Kengashi 2001-yilda qabul qilingan Kiberjinoyatchilik bo‘yicha Budapesht konvensiyasini ishlab chiqish orqali maqbul va qonuniy asosli mexanizm yaratishga birinchi urinish bo’lgan bo’lsada, bu kelishuv juda ko‘p muhim kamchiliklarga egaligini konvensiyadagi normalar orqali tadqiq qilishimiz mumkin.

Birinchidan, u 1997-2001-yillarda, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar juda oddiy bo'lgan paytda tayyorlangan edi.

O‘sha yillarda zamonaviy botnetlar (katta zararli harakatlarni amalga oshirish uchun internet orqali boshqariladigan kompyuterlar – TASS) kabi murakkab muammolar bo‘lmaganini hisobga olishimiz lozim. Shuningdek, konvensiya kiberjinoyatlarning keng tarqalgan spam va onlayn firibgarlik kabi hozirgi ko'rinishlariga adekvat javob berilmagan.

Shuningdek, Konvensiya bilan bog’liq asosiy to'siqlardan yana biri, Budapesht konvensiyasi 32-moddaning "B" bandi mazmuni bo'lib, uning mazmuni ba’zi qonunchilik normalariga zid bo’lishi mumkin. Xususan, hujjatning ushbu qismiga muvofiq, mexanizm ishtirokchilari tegishli maʼlumotlarga ega boʻlgan davlat organlarini xabardor qilmasdan, boshqa tomonning egaligidagi maʼlumotlarga transchegaraviy kirish huquqini oladi deyilgan qism mavjud bo’lim ushbu holat, bu bilan Budapesht konvensiyasi asosiy fuqarolik huquqlarining, bu birinchi navbatda shaxsiy ma'lumotlarga tegishli qismlarni buzilishiga yo'l qo’yishi mumkinligini anglatadi.

O’zbekiston axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan jinoiy maqsadlarda foydalanishga qarshi kurash olib boradigan asosiy tamoyillarga amal qiladi, chunki bu muammo global xarakterdagi, xususan, transchegaraviy jinoiy faoliyatning eng muhim muammolaridan biriga aylandi. Biz katta moddiy zarar bilan birga ularning soni ortib borayotganini ko‘ryapmiz.

Ushbu hujjat Internet tarmog'ida jinoyatlarga qarshi kurashni amalga oshirishda turli davlatlarning harakatlarini tartibga solish imkonini bersada, O’zbekiston Respublikasi kompyuter tarmoqlari faoliyatiga rasmiy xabarnomasiz aralashish imkoniyati mavjudligi, davlatning xavfsizligi va suverenitetiga tahdid solishi mumkin. Konvensiyani qabul qilish bilan bog’liq foydali va muammoli jihatlar yanada ko’proq o’rganilishi va tadqiqotlar olib borilishi maqsadga muvofiqdir.

Shunday bo’lsada, ushbu hujjat texnologik salohiyat, hukumatlar va xizmat ko'rsatuvchi provayderlar o'rtasidagi hamkorlik nuqtai nazaridan oldinga katta qadam bo'lganidan dalolat beradi. Bu kibermakonda qonun ustuvorligini mustahkamlaydi, foydalanuvchilarni himoya qiladi va onlayn jinoyat qurboni bo‘lganlar uchun adolatni ta’minlashga yordam beradi.

Kiberjinoyatlarning keng tarqalishi va xorijiy, ko'p, o'zgaruvchan yoki noma'lum yurisdiksiyalarda joylashgan bo'lishi mumkin bo'lgan elektron dalillarni olishning murakkablashishi bilan huquqni muhofaza qilish organlarining vakolatlari hududiy chegaralar bilan cheklanadi. Natijada, davlatlarning vakolatli organlariga ma'lum bo'lgan kiberjinoyatlarning faqat kichik bir qismi bilan kurashish mumkin bo’lib qoladi. Bunga qarshi turish uchun xalqaro shartnomalarga qo’shilish, hukumatlararo o’zaro yordamning yo’lga qo’yilishi kiberjinoyatlarga qarshi samarali kurashishda muhim ro’l o’ynaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. Oʼzbekiston Respublikasi prezidentining “2017 — 2021 yillarda Oʼzbekiston respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʼnalishi boʼyicha harakatlar strategiyasini «Ilm, maʼrifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili»da amalga oshirishga oid davlat dasturi toʼgʼrisida”gi Farmoni, 2020 yil 2 mart, PF-5953-son

2. Oʼzbekiston Respublikasi prezidentining “Аxborot texnologiyalari va kommunikatsiyalari sohasini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi Farmoni, 2018 yil 19 fevral, PF-5349-son

3. Oʼzbekiston Respublikasi prezidentining “Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarining joriy etilishini nazorat qilish, ularni himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi qarori. 2018 yil 21 noyabr, PQ-4024-son

4. Oʼzbekiston Respublikasi prezidentining “«Raqamli Oʼzbekiston - 2030» strategiyasini tasdiqlash va uni samarali amalga oshirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi Farmoniga 1-ilova “Raqamli Oʼzbekiston – 2030” strategiyasi. 2020 yil 5 oktyabr, PF-6079-son

5. Convention on Cybercrime, Article

Web-saytlar:

https://base.garant.ru

https://tass.ru

https://www.kaspersky.com

https://www.itu.int ˗ Halqaro elektroaloqa uyushmasining rasmiy sayti

https://ncsi.ega.ee/country/uz/ ˗ National Cyber Security Index

https://tace.uz ˗ Kiberxavfsizlik markazi davlat unitar korxonasi rasmiy sayti

[1] https://www.jigsawacademy.com/blogs/cyber-security/major-causes-of-cyber-crimes-you-must-be-aware-of/

[2] https://earthweb.com/cybercrime-statistics/

[3] https://www.kaspersky.ru/resource-center/threats/what-is-cybercrime

[4] https://www.kaspersky.com/resource-center/threats/ransomware-wannacry