Янгиликлар

YANGI MEHNAT KODEKSI – XODIMLAR HUQUQLARINING YANGICHA IFODASI

Sharh

YANGI MEHNAT KODEKSI – XODIMLAR HUQUQLARINING YANGICHA IFODASI

Bugungi kunda inson hayoti, uning huquqlari va qonuniy manfaatlarini taʼminlash davlat siyosatining eng ustuvor yoʻnalishiga aylandi. Hayotimizga “Inson – jamiyat – davlat” degan tamoyil joriy etildi. Mamlakatimizda har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda koʻrsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga ega. Bu huquqlar Konstitutsiyamizning 37-moddasida belgilab qoʻyilgan.

Prezidentimizning 2022-yil 28-oktyabrda imzolangan “Oʻzbekiston Respublikasining Mehnat kodeksini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi OʻRQ-798-sonli Qonuniga muvofiq qabul qilingan yangi Mehnat kodeksi xodimlar, ish beruvchilar va davlat manfaatlarining muvozanatini taʼminlash hamda ularni muvofiqlashtirish asosida yakka tartibdagi mehnatga oid munosabatlarni va ular bilan bevosita bogʻliq boʻlgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.

2023-yil 30-apreldan kuchga kirishi belgilangan yangi Mehnat kodeksi mehnat munosabatlaridagi mavjud boʻshliq, kamchiliklar va aniqlashtirilmagan holatlarni, shuningdek mehnat munosabatlarida yangi institutlarni tartibga solishga qaratilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etadi.

Amaldagi Mehnat kodeksida ishga qabul qilishga oʻn ol­ti yoshdan yoʻl qoʻyilishi, yosh­larni mehnatga tayyorlash uchun umumtaʼlim maktablari, oʻrta maxsus, kasb-hunar oʻquv yurtlarining oʻquvchilarini ularning sogʻligʻi hamda maʼnaviy va axloqiy kamol topishiga ziyon yetkazmaydigan, taʼlim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishni oʻqishdan boʻsh vaqtida bajarishi uchun – ular oʻn besh yoshga toʻlganidan keyin ota-onasidan birining yoki ota-onasining oʻrnini bosuvchi shaxslardan birining yozma roziligi bilan ishga qabul qi­lishga yoʻl qoʻyilishi belgilangan edi.

Yaʼni, amaliyotda oʻn besh yoshga toʻlmagan bolalar kamolotiga ziyon yetkazmaydigan, maʼlum haq toʻlanadigan mash­gʻulotlarda ishtirok etsa-da, ularning bu faoliyati mehnat qonunchiligida oʻz aksini topmagan boʻlib, bu holat muayyan noqulayliklarni keltirib chiqarayotgandi. Mazkur muammolar yangi qabul qilingan Mehnat kodeksida bartaraf etildi.

Xususan, yangi Kodeksning 118-moddasiga binoan, madaniy-tomosha tashkilotlari, televideniye, radioeshittirish tashkilotlari va boshqa ommaviy axborot vositalarida, shuningdek, professional sportchilar bilan ota-onaning har ikkisining yoki ota-ona oʻrnini bosuvchi shaxs­ning roziligi hamda vasiylik va homiylik organining ruxsati bilan, sogʻligʻiga va maʼnaviy kamol topishiga ziyon yetkazmasdan asarlarni yaratish yoki ijro qi­lishda ishtirok etish uchun oʻn besh yoshga toʻlmagan shaxslar bilan mehnat shartnomasini tuzishga yoʻl qoʻyiladi.

Shuningdek, amaldagi Mehnat kodeksida dastlabki sinov muddati uch oydan oshib ketishi mumkin emasligi qayd etilgan. Yangi Mehnat kodeksida esa, dastlabki sinov muddati uch oydan, tashkilotlarning rahbarlari va ularning oʻrinbosarlari, bosh buxgalterlar hamda tashkilotlar alohida boʻlinmalarining rahbarlari uchun ol­ti oydan oshmasligi kerakligi belgilanmoqda.

Amaldagi Mehnat kodeksida mehnat shartnomasi quyidagi sabablarga asosan:

- taraflarning kelishuviga koʻra;

- taraflardan birining tashabbusi bilan;

- muddatning tugashi bilan;

- taraflar ixtiyoriga bogʻliq boʻlmagan holatlarga koʻra;

- mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga koʻ­ra, bekor qilinadi.

Yangi Mehnat kodeksida mehnat shartnomasini bekor qi­lish asoslari quyidagilardan iborat tarzda belgilandi:

1) taraflarning kelishuvi (ushbu Kodeksning 157-moddasi);

2) mehnat shartnomasi muddatining tugashi (ushbu Ko­deks­ning 158-moddasi);

3) mehnat shartnomasini xo­dimning tashabbusiga koʻra, bekor qilish (ushbu Kodeksning 160-moddasi);

4) mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusiga binoan bekor qilish (ushbu Kodeksning 161-moddasi);

5) tashkilot mulkdorining almashgani, uning qayta tashkil etilgani, tashkilotning idoraviy taalluqliligi, yaʼni boʻysunuvi oʻzgargani munosabati bilan xodimning ishni davom ettirishni rad etishi (ushbu Kodeksning 156-moddasi beshinchi qismi);

6) xodimning yangi mehnat shartlarida ishlashni davom ettirishni rad etishi (ushbu Kodeksning 137-moddasi toʻr­tinchi qismi);

7) xodimning ish beruvchi bi­lan birga boshqa joyga ishlash uchun koʻchishni rad etishi (ushbu Kodeksning 146-moddasi beshinchi qismi);

8) xodimning tibbiy xulosaga muvofiq sogʻligʻining ho­latiga koʻra, qarshi koʻrsatma boʻlmagan boshqa ishga oʻt­kazishni rad etishi yoxud ish beruvchida tegishli ish boʻl­magan taqdirda (ushbu Kodeks­ning 143-moddasi ikkinchi qismi);

9) taraflarning ixtiyoriga bogʻliq boʻlmagan holatlar (ush­bu Kodeksning 168-moddasi);

10) yangi muddatga saylanmaganlik yoki tanlovdan oʻt­maganlik yoxud saylovda, tanlovda ishtirok etishni rad etish (ushbu Kodeksning 169-moddasi);

11) ushbu Kodeks yoxud boshqa qonunlar alohida toifadagi xodimlar bilan tuzilgan mehnat shartnomalarida mehnatga oid munosabatlarni tugatishning qoʻshimcha asoslari toʻgʻrisidagi shartni nazarda tutish imkoniyatini mustahkamlaydigan hollarda mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslardan iborat etib belgilandi.

Amaldagi Mehnat kodeksining 100-moddasi ikkinchi qismi 7-bandida nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shart­nomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham xodimning pensiya yoshiga toʻl­ganligi, qo­nunchilikka muvofiq yoshga doir davlat pen­siya­sini olish huquqi mavjud boʻlganda ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qi­li­nishiga oid norma bor.

Bu holat mamlakatimiz Kons­titutsiyasiga nomuvofiqligi yaqqol koʻrinib turgan boʻlsa-da, qabul qilingan buyruqlarni gʻayriqonuniy deb topish imkoniyati mavjud emas edi. Shu maʼnoda, ayni normaning yangi Mehnat kodeksiga kiritilmagani ishsizlikdan himoyalanish huqu­qining yaqqol namunasi boʻldi.

Amaldagi Mehnat kodeksida ishga tiklash nizolari boʻ­yicha xodimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qilingani haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlab bir oy muddat belgilangandi. Yangi Mehnat kodeksida ushbu muddat, yaʼni ishga tiklash toʻgʻrisidagi nizolar boʻyicha – xodimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qilingani haqidagi ish beruvchi buyrugʻining koʻchirma nusxasi topshirilgan kundan eʼ­tiboran uch oy etib belgilanmoqda. Ushbu holat ham xodimlarning buzilgan huquqlarini tiklash va himoya qilish uchun muhim ahamiyat kasb etadi.

Amaldagi Mehnat kodeksida ishdan boʻshatish nafaqasining miqdori oʻrtacha oylik ish ha­qidan kam boʻlishi mumkin emasligi qayd qilingan boʻlsa, yangi tahrirdagi Mehnat kodeksida ushbu miqdor quyidagicha belgilanmoqda. Yaʼni ishdan boʻshatish nafaqasining miqdori mazkur ish beruvchidagi ish stajiga bogʻliq boʻladi va u:

- uch yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish haqining ellik foizidan;

- uch yildan besh yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish ha­qining yetmish besh foizidan;

- besh yildan oʻn yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish ha­qi­ning yuz foizidan;

- oʻn yildan oʻn besh yilgacha ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish haqining bir yuz ellik foizidan;

- oʻn besh yildan ortiq ish stajiga ega boʻlgan xodimlar uchun oʻrtacha oylik ish haqi­ning ikki yuz foizidan kam boʻlishi mumkin emas.

Yangi Mehnat kodeksida xo­­dimlarning dam olish hu­qu­qini taʼminlash maqsadida dam olish kuni ishlanmaydigan bayram kuniga toʻgʻ­ri kelgan taqdirda, dam olish kuni bayramdan keyingi ish kuniga koʻchirilishi belgilanmoqda.

Mehnat taʼtilining minimal davomiyligiga ham oʻzgartirish kiritilmoqda. Amaldagi Mehnat kodeksida xodimlarga oʻn besh ish kunidan kam boʻlmagan muddat bilan yillik asosiy taʼtil berilishi nazarda tutilgan boʻlsa, yangi tahrirdagi Mehnat kodeksida har yilgi asosiy eng kam mehnat taʼtilining davomiyligi yigirma bir kalendar kunni tashkil etishi belgilanmoqda. Bu xodimlarning yil davomida qilgan mehnati uchun yaxshi dam olishini taʼminlashda muhim ahamiyatga ega boʻladi.

Xulosa qilib aytganda, Prezidentimiz rahbarligida mamlakatimizda “Inson huquq­lari – oliy qadriyat” tamo­yili negizida amalga oshirilayotgan tizimli islohotlar talabi asosida qabul qilingan yangi Mehnat kodeksi aynan inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini taʼminlashga qaratilgan. U fuqarolik ishlari boʻ­yicha sudlar tomonidan mehnat nizolarini qonuniy, asosli va adolatli hal etishga yordam beradi.

Samiyev Shaxruz,

Zangiota tumani adliya boʻlimi yetakchi maslaxatchisi.