Янгиликлар
JINOYAT PROSESSIDA SHAXSNING HIMOYALANISH HUQUQI VA UNING MAZMUNI
JINOYAT PROSESSIDA SHAXSNING HIMOYALANISH HUQUQI VA UNING MAZMUNI
Shuni ta’kidlash kerakki, shaxsning konstitutsiyaviy huquq va
erkinliklari jinoyat prosessida himoya choralari yordamida ta’minlanishini nafaqat ayblanuvchi va gumon qilinuvchilar, balki jinoiy sudlovda ishtirok etayotgan boshqa shaxslar ham himoyalanish huquqiga ega. Shuni hisobga olgan holda, bunday huquqni shaxsning himoya qilish huquqi deb ta’riflash mumkin
Birinchi navbatda, jinoyat prosessida ko‘rilayotgan nizo manfaatlariga
daxldor bo‘lgan ishtirokchilar, xususan: ayblanuvchi, gumon qilinuvchi,
jabrlanuvchi, fuqaroviy da’vogar, fuqaroviy javobgar birinchi navbatda
himoyalanish huquqiga ega. Ushbu ishtirokchilarga jinoyat-prosessual qonun
hujjatlari bilan tegishli huquq va majburiyatlar berilgan. Biroq, hatto
jarayonning biron bir ishtirokchisi maqomiga ega bo‘lmagan shaxslar ham
himoyalanish huquqiga ega bo‘lishi mumkin.
Jinoiy prosess, jinoyat prosessi doirasida ishtirok etuvchi boshqa
shaxslarning huquqlarini himoya qilish imkoniyatini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, jinoyat prosessini amalga oshiruvchi organlarning xatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilish huquqiga ega bo‘lgan shaxslar soniga ushbu
harakatlar va qarorlar manfaatlariga daxldor bo‘lgan barcha shaxslar kiradi. Jinoyat-prosessual majburlov choralarini tahlil qilish shuni
ko‘rsatadiki, himoyalanish huquqiga yashash joyida yoki boshqa qonuniy mulkida tintuv, olib qo‘yish, ko‘zdan kechirish o‘tkazilayotgan, telefon va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali so‘zlashuvlari eshitib turilgan guvoh va boshqa
shaxslar, dastlabki surishtiruv jarayonidagi jabrlanuvchi yoki fuqaroviy
da’vogar deb topilmagan shaxslar himoyalanish huquqiga ega bo‘lishi kerak.
Ta’kidlash joizki, jarayon ishtirokchisi tomonidan qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda tan olinishi himoyalanish huquqining paydo bo‘lishini anglatmaydi, balki faqat bunday huquqning tan olinishi hisoblanadi.
Masalan, jinoyat va mansab vakolatlarini suiste’mol qilish qurbonlari uchun odil sudlovning asosiy tamoyillari Inson huquqlari Deklaratsiyasining 1-bandiga binoan, "jabrlanuvchi" atamasi prosessual tartibda zarar yetkazish
faktini tan olish kabi belgiga ega emas.
Biroq, jinoyatdan jabrlanuvchini himoya qilish huquqini amalga oshirish
uchun albatta, birinchi navbatda, ish bo‘yicha jabrlanuvchi maqomiga ega bo‘lish zarur. Shaxsning himoyalanish huquqi mazmunini aniqlamasdan turib,
himoyaning mohiyatini tushunish mumkin emas. Huquqning umumiy nazariyasida shaxsning himoyalanish huquqining prosessual komponentining mazmuni ishlab chiqilmagan. Ushbu huquqning mazmunini aniqlashda ayblanuvchining yoki gumon qilinuvchining himoyaga bo‘lgan huquqidan boshlang‘ich nuqta sifatida olinishi ma’qul.
Adabiyotda uning mazmuni turlicha tushuniladi. Jinoyat prosessida eng
ko‘p e’tirof etilgani nuqtai nazar bo‘lib, unga ko‘ra, ayblanuvchining himoya
qilish huquqining quyidagi elementlari ajralib turadi:
1) ayblanuvchining (gumon qilinuvchi, sudlanuvchi, mahkum) har qanday
vosita va usullardan foydalanish huquqi, qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan, Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining
Rezolyusiya 217 A (III) bilan 1948 yil 10 dekabrda qabul va e’lon qilingan.o‘ziga qo‘yilgan ayblovni to‘liq yoki qisman e’tiroz bildirish, javobgarligini yengillashtiruvchi holatlarni aniqlash;
2) ayblanuvchining himoyachi yordamidan foydalanish huquqi;
3) surishtiruv organlari, tergovchi, prokuror va sudning ayblanuvchiga
uning huquqlarini tushuntirish va ularni amalga oshirishning real
imkoniyatini ta’minlash majburiyati.
ushbu elementlarning barchasi jarayonning boshqa
ishtirokchilarining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan huquqiy
normalarda mavjud deb hisoblaydi. Bizning fikrimizcha, sudlanuvchining
himoya qilish huquqining elementlari avtomatik ravishda shaxsning himoya
qilish huquqi mazmuniga kengaytirilishi mumkin emas.
Huquqning boshqa sohalarida himoya qilish huquqining mazmuniga
turlicha yondashiladi. Fuqarolik huquqida, himoya qilish huquqi mazmunida
kamida uchta asosiy imkoniyatni belgilash mumkin:
birinchidan, qonuniy vakilning buzilgan yoki baxsli huquqini yoki qonun
bilan qo‘riqlanadigan manfaatini himoya qilish uchun vakolatli shaxsga
murojaat qilish qobiliyati, davlat yoki jamoat organiga da’vo yoki qonunda
belgilangan boshqa shaklda;
ikkinchidan, huquqni himoya qilishning ushbu shakliga nisbatan
belgilangan ushbu da’voni ko‘rib chiqish jarayonida qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan barcha huquq va kafolatlardan foydalanish imkoniyati;
uchinchidan, ariza beruvchiga noto‘g‘ri ko‘ringan organning mazkur holat
bo‘yicha qarori ustidan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda shikoyat
qilish, protest bildirish imkoniyati mavjudligi.
Shubhasiz, fuqarolik fani qoidalarini boshqa huquq sohalariga, shu
jumladan jinoyat-prosessual huquqiga ham so‘zsiz qo‘llash mumkin emas. Ushbu elementlar asosida jinoyat prosessida shaxsning himoyalanish huquqi
mazmunini ko‘rish mumkin emas.
Shu bilan birga, vakolatli organlarga murojaat qilish imkoniyatini
ta’kidlash kerak. Albatta, jinoyat yoki jinoyat prosessini yurituvchi organning qonunga xilof harakatlaridan jabr ko‘rgan har bir shaxsga o‘z vaqtida tegishli
prosessual maqom berilishi shart. Ushbu prosessual maqomsiz shaxs jinoyat
prosessida uning sub’yekti sifatida ishtirok eta olmaydi.
Shu bilan birga, prosessual ma’noda himoya qilish huquqi shaxs jinoiy
prosessning sub’yektiga aylangan ayblanuvchi, gumon qilinuvchi, jabrlanuvchi va hokazo deb e’tirof etilgan taqdirdagina amalga oshirilishi mumkin. Qaror
ustidan shikoyat qilish imkoniyatini e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydi. Jinoyat prosessini amalga oshiruvchi organlarning xatti-harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat qilishning samarali tizimi jinoyat ishida shaxs huquq va
erkinliklarini himoya qilishning ishonchli kafolatidir.
Shaxsning himoyalanish huquqining ma’lum elementlari xaqida
tasavvurga ega bo‘lish imkoniyati tug‘iladi. Shaxsning himoya huquqiga
quyidagilar kiradi:
a) shaxsning buzilgan huquqini himoya qilish uchun qonunda nazarda
tutilgan barcha vositalar va usullardan foydalanish qobiliyati;
b) o‘z huquqlarini amalga oshirish va himoya qilish uchun yuridik yordam
(ayblanuvchi, gumon qilinuvchi uchun himoyachi yordamini) olish huquqi:
v) jinoyat prosessini yurituvchi vakolatli organning tegishli mansabdor
shaxsining shaxsga uning prosessual huquqlarini tushuntirish va ushbu
huquqlarni amalga oshirishning real imkoniyatini ta’minlash, shuningdek,
agar asoslar mavjud bo‘lsa, buzilgan huquqlarni tiklash bo‘yicha qonuniy
talablarni tan olish majburiyati;
d) jinoyat prosessini yurituvchi organlarning harakatlari va qarorlari
ustidan shikoyat qilish imkoniyati